Besjermhier Theo Bovens

Veldeke is d’r gruuts op tot veer Theo Bovens, de veurmaolege gouverneur vaan de provincie Limburg, euze besjermhier mage neume. Heer aonvaardde dat besjermhiersjap tijdens de Zjubeleiaovend bij gelegenheid vaan ‘t 90-jaoreg bestoon vaan de vereineging op 21 fibberwarie 2016 in de Oranjerie in Remund. Veer geve hei de touwspraok weer die heer bij die gelegenheid oetspraok:

Dames en Hiere,

Besjermhier zien vaan Veldeke, iech vin ‘t ’n groet veurrech !

Neet in de lèste plaots umtot iech heimèt in de vootspore maag trejje vaan de groete Jo Hansen zaoleger, wie’t geer wèt ‘ne icoon es ’t um de Limburgse cultuur en taol geit. Tot iech dee maag opvolge, zeen iech euvereges neet es ’n verdeenste vaan miech persoenlek, noch vaan mien ambt es Gouverneur vaan (Wes-)Limburg.

Nein, dat is feitelek de verdeenste vaan mien ma en miene pa. Want zie waoren ’t die ’t miech lierde spreke. Zie waoren ’t die ’t miech lierde sjrieve. Zie waore ’t die ’t miech lierde waardere, devaan lete hawwe. En daan mein iech: hawwe vaan mien moojertaol; d’n moojertaol is miestal de taol vaan de plaots boe me gebore is. En mesjiens höb geer dat al kinne thoes bringe: bij miech is dat ’t Mestreechs.

Hawwe vaan d’n eige taol, verknoch zien aon d’n geboorteplaots, en e bitteke oongerösheid euver de towkoms, maakde tot iech in 1992, same mèt miene kompaan Ralph Leenders, es gemeinteraodslid ‘ne kleine nota sjreef oonder d’n titel “Investere in Mestreech”. Dao-in doge veer veurstèlle, zoewie:

Twietaolege straotnaombördsjes
Mestreechs es oonderdeil vaan e vak Maastrichtkunde op de basissjaol
De erkinning vaan ’t Mestreechs qua spelling en grammatica
’n Ambtenerekorps dat minimaal ’t Mestreechs mós kinne verstoon.

Iech weet ‘t: ’t stèlt niks veur in vergelieking mèt wat Jo Hansen heet beteikent veur ’t behaajd vaan eus taol en cultuur. Es Mestreechteneer vaan geboorte bin iech netuurlek vaan nature zoegezag besjeie genóg um dat tow te geve. Meh tien jaor nao 1992 móch iech constatere tot: de twietaolegheid vaan de straotnaome, te beginne bij die wat in de Mestreechse en Nederlandse Taol aanders zien, in Mestreech is gerealiseerd; tot in 1998 ’t stadsbestuur es ierste euverheidsorgaan in Limburg de Mestreechter grammatica en spelling heet erkind, en tot beveurbeeld ouch ’t Mestreechs Volksleed die erkinning kraog. En dèks weure noe beuk euver de Mestreechse historie en taol gratis aon alle sjaole ter besjikking gestèld, en besteit euze bibliotheek Céramique, same mèt de Veldeke-krink euvereges, regelmaoteg aondach aon zake die ’t Mestreechs betreffe.

Dames en Hiere,

Negenteg jaor weurt Veldeke dit jaor. Maag iech uuch, en miechzelf ouch, dao allemaol vaan harte mèt felicitere?! En dat viere veer daan ouch nog op 21 februari, ‘nen zier symbolische daag, want de 21e februari is door de UNESCO oetgerope tot Internationale Moedertaaldag, d’n daag dee de taolkundege en culturele diversiteit viert! Kin ’t towpasseleker?

Negenteg jaor geleie dus. In ‘nen tied tot ’t zelfbewustzien vaan Limburg mier en mier greuide; eigelek e bitteke te vergelieke mèt d’n tied vaan noe. D’n tied vaan noe, boe-in iech gere – zeker in Den Haag – beweer tot Limburg Nederland groeter maak. En dat is get wat mekelek is um te bewere, umtot Limburg ’t vendaog d’n daag good deit. Veer zien economisch gezeen zeker gein naokuimerke mie; mèt de op Zieland nao liegste werkloosheidsciefers vaan Nederland; Veer zien ein vaan de innovatiefste, en Veer zien de mies internationale provincie vaan eus land. Um mer ‘ns get te neume. Meh ouch toen – in d’n tied tot de Vereineging Veldeke ’t levesleech zaog – had Limburg voldoende aonleiing um stökke zekerder es daoveur in z’n sjeun te goon stoon. In deen tied greujde Limburg jummers oet tot de kachel vaan Nederland, lètterlek en feguurlek. ’t Maakde de ierste succesvolle transitie door vaan ’n erm agrarisch gebied naor ‘n modern industriëel gebied, noe ouch boete de industriestei vaan de 19e iew. En ’t had mèt Charles Ruys de Beerenbrouck de jongste en ierste katholieke premier vaan Nederland gelieverd.

En de vergelieking geit weier want Limburg had in deen tied douch ‘ne gouverneur mèt – toen veurluipeg de lèste – knievel, naomelek Van Hövell tot Westerflier. En netuurlek spraok dat zelfbewustzien, dames en hiere, ouch oet de opriechting vaan Veldeke, ’n vereineging die vaan toen aof de culturele riekdom vaan eus dialekte zow besjerme, zow koestere. Koestere en besjerme. Op de ierste plaots tege dat “voortdringende Hollandsch”. ’t Hollands wat daoveur amper gesproke woort, meh noe al zoe’n 20 jaor mètkaom mèt de väöle neet-Limburgers die hei naortow kaome vaanwege de transitie naor veural de moderne mijnindustrie.

Boemèt ouch de zörge kaome, want de dialeksprekende Limburger woort zoe es vaanzelf gedwónge Hollands te goon spreke in d’n umgaangk mèt neet-Limburgers. D’r waore zelfs toen al Limburgse kinder veur wee ’t dialek neet langer de moojertaol waor. Kinder, die al in hun vreugste kinderjaore ’t Hollandsch vaan ‘Moessie’ en ‘Pappie’ naozagte, zoe stoond ’t in die daog in de Limburgse gezètte te leze. En daotege kaom Veldeke dus in ’t geweer. Want: “… de eigen zeden en eigen taal zijn het kostbaarste bezit van een volk. Limburg moet dat koesteren om de ‘eigen zeer hoogstaande cultuur’ te behouden. Onze beschaving is immers de oudste van Nederland…” En: “Als Limburg zijn taal verliest, is het het oude Limburg niet meer. De taal die gevormd is overeenkomstig de behoefte der Limburgse volksziel”.

Zoe klónke toen de motivaties vaan de stiechters. Sjoen motivaties es geer ’t miech vraog, die, dink iech, ouch zier typerend zien veur dat greujend zelfbewustzien vaan deen tied, wat iech uuch al expliceerde. Zeker es geer ouch nog ‘ns bedink tot “het oude Limburg” boe euver gesproke woort, nog neet ‘ns zoe aajd waor. Geografisch staatkundeg gezeen waor ’t Nederlands Limburg, dat gevörmp woort in 1839, dus zelf nog gein 90 jaor aajd. Es normale Nederlandse provincie waor ’t sinds 1867 zelfs pas ’n klein 60 jaor aajd in 1926. Terwijl ’t ech bij Nederland wèlle hure vaan nog väöl jongere daotum waor. Dao waor feitelek nog gein 10 jaor spraoke vaan. Wie veer jummers nao d’n Ierste Wereldoorlog ech neet mie op de Belsje avances in wowwe goon. De verklaoring veur dat ‘oude gevoel’ ligk mesjiens daan ouch sjus in die taol die wat Veldeke 90 jaor geleie zoe gere mèt ziel en zaolegheid wow goon besjerme.

Want al waor ’t huidege Limburg vreuger veural ’n staotkundege lappedeke, ’t waor wel altied ’n lappedeke boe ’t spreke vaan ’n verwant dialek vaan ‘hoog tot laag’ ‘n gemeinsjappelek kinmerk waor. Neet dat dialek zelf – d’r besteit jummers gei Limburgs zoewie ’t Fries besteit – meh ’t spreke vaan ’n dialek, waor de groetste gemeine deiler. Zelfs al hoonderde jaore veur veer es Limburg gebore woorte. Neet veur niks lete de opriechters vaan Veldeke de naom Veldeke ouch ’n aofkorting zien vaan: Voor Elk Limburgs Dialect Een Krachtige Eenheid. Veldeke brach daomèt vaanaof ’t ierste begin ’n ode aon euze versjeienheid. ’t Góng jummers: “om de beoefening en het in stand houden der Limburgsche dialecten in zeer breeden zin, niet enkel plaatselijk, maar gewestelijk en zelfs in de toekomst aanraking zoekend met de aanverwante dialecten als vallen deze buiten de enge grenzen van het Staatkundig Nederlands Limburg”.

Zoe lete de opriechters ’t um “reden van practischen aard” in ‘t “officiëel Nederlandsch” opteikene in ’t Limburgs Dagblad vaan zaoterdag 13 miert 1926. Meh in ’t dialek of neet, deze formulering gief sjoen aon tot Veldeke en ’t DNA vaan eus provincie exact samevalle in ’t euver grenze eweg zeuke vaan verbindinge. En tot Veldeke mesjiens ouch euze groetste krach bloet lègk: eus ein zien in versjeienheid, boe-in veer ederein ’t eigene gunne.

Meh, dames en hiere, es oet ’t eigene vaan Limburg – ’t spreke vaan ’n eige dialek oongeach de sociale klasse – zoe’n geweldege krach sprik, boerum blieve veer ’t daan “plat praote” neume? Iech weet netuurlek ouch tot ’t etymologisch neet verkierd is. Want “plat” kump plat gezach vaan ’t oondersjeid tösse ‘t Hoog-Duits en ’t Neder-Duits. ’t Hoeg-Duits dat in de heuvels en de berge woort gesproke, en ’t Lieg-Duits vaan ’t platte neder-land. Meh los vaan ’t feit tot Limburg ’t hoegste ligk binne Nederland, vin iech persoenlek de banale – wieneg erudiete – sfeer dee ’t woort ‘plat’ opreup bij ganse volksstamme landgenote, neet ech thoes hure bij wat zoe’n hoeg good is: ’n hoeg Limburgs good.

Es Mestreechteneer höb iech d’r mesjiens ’t minste las vaan, want veer mojle gei plat, meh spreke de Mestreechter Taol. Meh ouch es eure nuie besjermhier veul iech miech neet allein stoon in dees opvatting. Ouch de stiechters spraoke al in 1926: “we schamen ons niet meer voor de eigen taal, al heet die dan ook het “plat”, een naam die zo onrechtvaardig mogelijk is”. Meh iech voolt miech pas ech comfortabel wie iech oontdèkde tot ouch miene veurgenger Jo Hansen zaoleger “plat” ’n vervelend woord voont. ’t Doog volges häöm väöl lui dinke tot ’t plat zow zien um dialek te spreke. En dat terwijl heer meinde tot ’t dialek pertinent neet oonder hoofde te doen aon ’n cultuurtaol.

Sterker nog – zoe betoogde heer – ‘t woord ‘dialect’ kaom vaan ’t Griekse ‘dialegomai’ wat ‘spreke’ beteikent. ’t Woord dialek beteikent dus niks aanders es taol. In dit geval de oorsprónkeleke taol vaan ’n gewes (oet: Het Recht van het Limburgs, Jo Hanssen 1947, p.8).

Dames en hiere, iech wèl miene veurgenger dao gere in volge. Mesjiens wèl iech zelfs e stepke weier goon, en uuch veurstèlle um ’t spreke in ’t dialek vaanaof noe “hoeg praote” te goon neume. Wie daan ouch, iech zeen ’t es ’n echte ier um es eure besjermhier ’t dialek, de Limburgse Taol, ’t spreke vaan ’t dialek, ’t hoeg praote, zier hoeg te hawwe. Zoe veul iech miech plezereg verpliech aon mien awwers, Aon miene veurgenger Jo Hansen, Jao, aon gans Limburg !

Iech höb gezag.

Theo Bovens, besjermhier vaan Veldeke Limburg